सगरमाथा चुचुरोमा गरिएको कल्पनाको संकल्प…
‘अब म मर्दैछु भन्ने अनूभूति भयो, अनि जीवनको अन्तिम क्षण सम्झेर सेल्फी भिडियो खिच्न थालें’
काठमाडौं, २४ फागुन । विश्वकै सर्वोच्च शिखर सगरमाथाको चुचुरोमा पुग्नु चानचनुे कुरा होइन । हिम्मत गरेर आठ हजार ८४८ मिटर अग्लो चुचुरो आँक्नेमध्ये थोरैले मात्र पाइला टेक्न सक्छन् ।
हिउँको बाटो, हिउँको माटो, हिउँकै पहाड, हिउँकै जङ्घार, जताततै हिउँकै संसार । त्यही हिउँ संसारमा रम्न सक्ने दृढ आत्मविश्वासको भारी बोकेर उकाली लागिन् ललितपुरकी कल्पना महर्जन । आधार शिविरबाट देख्दा, सेता हिउँमाझ सेतो गुराँस फुलेझै अग्लिएको सगरमाथाले उनको मन हरेक पल मोहित पार्दै थियो । मनभित्रैबाट उब्जेको त्यही मोहको डोरीमा हिउँरेखा माझ तानिदै तानिदै उनी शिखरतर्फ लम्किइन् ।
नेपाल मोहडाको अनुभवको अर्काे वर्ष तिब्बत मोहडाबाट विश्वको सर्वाेच्च शिखर सगरमाथा आरोहण उनका लागि अर्काे नौलो र आश्चर्य थियो । जब आठ हजार ३०० मिटरको उचाइमा पुगिन् तब परिस्थितिले एक्कासी कोल्टे फेर्यो ।
अक्सिजन सकियो । न त तल ओर्लिनु न माथि उक्लनु । चिसो सिरेटोले ओठ सुक्छ थाले । तलतल हिउँको फाँट । सेता कुहिरामा कहिले घाम कहिले छायाँ पर्दै गरेको दृष्य पनि उनलाई धमिलो लाग्न थाल्यो । अक्सिजन भएको आफ्नो टेन्टमा पुग्न सक्ने अवस्था थिएन । अक्सिजन लिन गएका सहयोगी फर्किएनन् ।
हिमाल आरोहण गर्दा धेरै मान्छे मर्छन् । कसरी मरे भन्ने खासै अभिलेख छैन । हिमाल चढ्ने मान्छे मर्ने या बाँच्ने ५०–५० प्रतिशत सम्भावना हुन्छ । सत्य स्वीकारेर आरोहण गरिन्छ । मनमा अनेक तर्कना खेल्दै गर्दा जीवनको अन्तिम क्षणमा तालिममा सिकेको कुरा झट्ट याद आयो, कल्पनालाई ।
कुनै घटना भयो भने त्यसबेला केही गर्न सक्ने अवस्था नहुँदा सक्किगो तर रेकर्ड गर्न, फोटो खिच्न, भिडियो गर्न सक्ने झिनो सम्भावनाको सकभर प्रयास गर्नुपर्छ । जसले मर्ने बेलामा पीडा हैन खुशी अनुभूत गराउँछ । तालिममा यस्तै यस्तै कुरा सिकाइएको थियो । त्यो पल स्मरण गर्दै उनले भनिन्, ‘अब ममर्दै छु भन्ने अनूभूति भयो, अनि जीवनको अन्तिम क्षण सम्झेर सेल्फी भिडियो खिच्न थालें ।’
जीवनको त्यही अर्थपूर्ण घडीमा कल्पनाले आफूलाई बलियो बनाइन् । आपूm मरेको प्रमाण के त ? मरेपछि मेरो शरीर फिर्ता गयो भने मान्छेले कल्पना यसरी मरेकी रहिछ भन्ने कुरा थाहा पाओस् भनेर सेल्फी भिडियो लिएको उनले आफ्नो अनुभूति सुनाइन् । ‘म आठ हजार ३०० मा छु, अक्सिजन सकिएको छ, अहिले म अर्काको टेन्टमा छु, शेर्पालाई अक्सिजन खोज्न पठाएको छु, अक्सिजन पायो भने बाँच्छु नपाए मर्छु’, अभिलेख गरिएको भिडियोमा उल्लेख भएका शब्द सुनाइन् ।
त्यति बेला उनी आफ्नो अक्सिजन भएको टेन्टमा पुग्न सकेकी थिइनन् । धन्न ४५ मिनेटपछि अक्सिजन आयो र उनले नयाँ जीवन पाइन् । सगरमाथाको टुप्पोमा पुग्दा अलौकिक मात्रै लागेन नयाँ जीवनको शुरुवातको महुस गरिन् । उनका जीवनका आरोह अबरोह पुस्तकाकारका रुपमा पनि आउँदैछ । जीवनको अन्तिम संघर्षको क्षण त्यो मात्रै होइन । धेरै ठक्कर र मृत्युको दोसाँधबाट उछिट्टिएर नयाँ जीवन पाएको उनले बताइन् ।
सगरमाथा चढ्नु अघि हरेक आरोहीले अन्य साना हिमाल चढेर तालिम लिनुपर्छ । त्यही सिलसिलामा उनले छ हजार मिटरको सोलुखुम्बुको मेरापिक चढ्दै थिइन् । पाँच हजार ३०० मिटरमा पुगेपछि लेक लागेर होश गुम्यो । सात दिन कोमामा बस्नुपर्यो ।
सबैले आश मारेका थिए । तर, दैवले फर्काइ दियो । आफ्नो जीवन नाफाको भएको बताउने कल्पनाले सगरमाथाको टुप्पोमा पुगेर लिइएको संकल्प ‘शिक्षाको माध्यमले बालविवाह रोकथाम अभियान’ साकार पार्न थालेकी छन् । ‘डेथ जोनमा पुगेको मान्छे फर्केर आएँ, मेरो तेस्रो जीवन हो, नाफाको जीवन समाजलाई दिन चाहन्छु’, कल्पनाले थपिन् ।
यसअघि पर्यटन विधामा पत्रकारिता गर्ने कल्पनाले ठूलो संघर्षका साथ सन् २०१८ र २०१९ मा नेपाल र तिब्बतको दुबै मोहडाबाट सगरमाथा चढिन् । दुवै मोहडाबाट सगरमाथा चढ्ने पहिलो नेपाली महिला पत्रकार दावी गर्ने उनले ‘गिनिज बुक अफ वल्ड रेकर्ड’ मा नाम दर्ता गर्ने प्रक्रियामा रहेको बताइन् । संयोगले नेपाली र अङ्ग्रेजी एउटै मितिमा उनले सगरमाथा आरोहण गरिन् । दुवै वर्षको आरोहण अङ्ग्रेजी तारिख मे २३ थियो भने नेपाली मिति विसं २०७५–२०७६ को जेठ ९ नै परेको थियो ।
महर्जनलाई सगरमाथा टुप्पोमा चढ्दा जति खुशी थियो, अहिलेको बालविवाह रोकथाम अभियान थाल्दा उत्तिकै खुशी र समाजप्रतिको कर्तव्यबोध भएको अनुभव छ । सगरमाथाको टुम्पोलाई साक्षी राखेर गरिएको शिक्षामार्फत बालविवाह रोक्ने संकल्पमा दरार आउन नदिने अठोट उनको छ । अभियान अहिले शुरुवाती चरणमा छ । अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ ।
समाजमा बढ्दो बालविवाह छ । अहिले त जन्मदर्ता लुकाएर बाल विवाह गरिन्छ । नेपालको कानुनले बन्देज लगाएकाले र समाजको निगरानी बढ्न थालेकाले भारतमा पुगेर विवाह गर्ने चलन बढेको छ । धेरै जसो बालविवाह गरीब अशिक्षित परिवारमा हुने गरेको देखिन्छ । मण्डपमा गएर केही विवाह रोक्दैमा र परिवारलाई भनेर मात्रै बालविवाह रोकिन्न । शिक्षाको ज्योतिबाट मात्रै रोक्न सकिन्छ भन्ने निधोका साथ कल्पनाले शान्ति शिक्षा अभियान नेपालका अध्यक्ष रविन्द्र महर्जनसँग मिलेर एउटा अध्याय शुरु गरेकी हुन् ।
मानिस शिक्षित छ भने कसैको दवावमा पर्दैन । ऊ आफैँ निर्णय गर्न सक्छ भन्ने विश्वास उनीहरुलाई छ । त्यसैले मुख्य प्राथमिता शिक्षा हो । त्यसमा पनि शिक्षकबाटै अभियान चलाए सम्भव छ । बालबालिकाले असल शिक्षा पाउनका लागि पहिलो शिक्षकले सिक्नुपर्छ । सुधार शिक्षकबाट थाल्नुपर्छ अनि विद्यालय, त्यसपछि बल्ल बालबालिका हो । ‘लौरो, डस्टर र चक शिक्षकको हतियार होइन, हतियार भनेको खेल्दै सिक्ने शिक्षा प्रणाली हो, व्यवहारिक ज्ञान हो’, संस्थाका अध्यक्ष महर्जन भन्छिन् ।
भानुदयबाट शुरु भएको अभियान
ललितपुर जिल्लाको महाङ्काल नगरपालिका–६ मा रहेको भानुदय आधारभूत विद्यालयबाट कल्पनाले संकल्प पुरा गर्ने अभियान थालेकी छन् । तालमिप्राप्त विद्यालय व्यवस्थापक सगेन्द्र श्रेष्ठलाई स्कुलमा परिचालन गरिएको छ । काम शुरु गर्दा १५ जना बालबालिका थिए ।
अहिले १८० जना पुगेका छन् । गाभिन लागेको स्कुलको साख यही कार्यक्रमले बचेको दावी गर्छन्, श्रेष्ठ । उनले निजी–सरकारी–साझेदारीमा जरादेखि नै स्कुल परिवर्तनमा आपूmले भूमिका रहेको बताए ।
‘स्कुलमा परीक्षणका रुपमा काम थालेका छौँ, त्यसको नतिजाको आधारमा विपन्न परिवारका बालबालिका पढ्ने अन्य १२६ स्कुलमा कार्यक्रम चलाउने योजना छ, गरे सम्भव छ, हामी सक्छौं’, कल्पनाले आगामी योजना सुनाउँदै भनिन् । आफू पढेको स्कुलबाट उनले पहिलो अभियान थालेकी हुन् तर, आफूलाई धेरैको साथ आवश्यक रहेको उनले बताइन् ।
उक्त कार्यक्रम समिट एयरले दिएको प्रतियात्रु पाँच रुपैयाँ सहयोगले धानेको छ । शान्ति शिक्षा अभियानले कोल्याब्रेटिभ स्कुल नेटवर्कसँग सहकार्य गरेर स्कुलमा काम थालेको हो । सगरमाथा आरोहणको अनुभव सुनाउन कहिलेकाहीँ उत्प्रेरणामुलक कार्यक्रम हुन्छ । त्यहाँबाट आएको पैसा र गाइड काम गर्दा चिनेजानेका स्वदेशी विदेशीबाट केही सहयोग प्राप्त हुन्छ । त्यही पैसा परिचालन हुन्छ ।
मुलुकमा अहिले चलिरहेको शिक्षा प्रणालीलाई उनीहरु घोकन्ते विद्या हो भन्छन् । त्यसबाट शिक्षामा आमुल परिवर्तन गर्न सकिँदैन । शिक्षक, शिक्षा प्रणालीदेखि समाज नै परिवर्तन गर्न जरुरी रहेको महर्जनले बताइन् । अभियानमा उनीहरुले शिक्षकसँगै आफै बाल विवाहको अनुभव लिएका महिलालाई नै सहभागि गराउने योजना छ । अभियानका अध्यक्ष महर्जन भन्छिन्, ‘शिक्षक बलियो भयो भने कल्पना गरेको समाज निर्माण गर्न सम्भव छ ।’
हाल अभियान चलाएको विद्यालयमा शिक्षकलाई पनि आचारसंहितामा बाँधिएको छ । शिक्षकको हाजिरी, बालबालिकाको उपस्थिति, परीक्षा प्रणाली, बैठक सबै लिखितरुपमा अभिलेख राखिन्छ । कमी कमजोरी के भयो ? स्कुल मै छलफल गरी मूल्याङ्कन गरिन्छ । समग्र विद्यालय व्यवस्थापनको अबस्था के छ ? के सुधार गर्नुपर्छ ? र के राम्रो छ ?
सबै मूल्याङ्कन गरेर कार्ययोजनाका साथ अघि बढ्दा क्रमशः सुधारका सङ्केत देखिन थालेको महर्जनको अनुभव छ । उक्त विद्यालयका प्रधानाध्यापक बहादुर महर्जन दुवै संस्थाको सहकार्यमा स्कुलमा आमूल परिवर्तन भएको अनुभव सुनाउँछन् । कुनै बेला बन्द हुन लागेको स्कुलमा अहिले नर्सरी कक्षादेखि ६ सम्म पढाइ हुन्छ ।
शान्ति शिक्षा अभियान
शान्ति शिक्षा अभियान नेपालले झण्डै एक दशक अघि अघिदेखि काम गर्दै आएको थियो । ललितपुरको इमाडोलका रविन्द्र महर्जनको अगुवाइमा बुढानीलकण्ठ स्कुलका सात जना विद्यार्थी मिलेर शुरु गरिएको थियो । सरकारी स्कुल र निजी स्कुलको पठाइमा हुने अन्तर घटाउने उद्देश्य राखेर अभियान थालिएको थियो ।
रविन्द्रको समूहले दाताको सहयोग लिएर सिन्धुपाल्चोकको राम्चेमा तीन कक्षासम्म पढ्ने स्लुक नै बनाएका थिए । पर्यटक पथ पर्दशक महर्जनसँग बेलाबेलामा विदेशी ठोक्किन्थे । योजना सुनेपछि मन पग्लेर विदेशीले केही रकम दिन्थ्ये ।
त्यही पैसा शिक्षाको विकासमा लगानी गरिन्थ्यो । एक दिन अमेरिकन नागरिक क्रिष्टोफरले दिएको १५० डलरले राम्चेको स्कुलको जग खनिएको थियो । स्कुल पूर्ण हुँदा ४३ लाख लाग्यो । त्यो पैसा जुटाउन परेको सकस अहिले पनि उनी झलझली सम्झन्छन् ।
अभियानमार्फत संस्थाले स्कुल शिक्षाका लागि २५० भन्दा बढीलाई प्रशिक्षण दिइसकेको छ । स्वदेशी र विदेशी स्वयंसेवक शिक्षक परिचालन गर्ने गरेको छ । संस्थाले विभिन्न १४ भन्दा बढी स्कुमा फर्निचर सहयोग गरेको छ । बालविकास तालिम दिने गरेको छ । भूकम्पअघि १८ वटा स्कुलमा भवन बनाएको संस्थाले भूकम्पपछि २४ वटा स्कुलको पुनर्निर्माण गरेको महर्जन सुनाउँछिन् ।
