हिन्दु धर्ममा अन्नप्रासन संस्कार : महत्व, फाइदा र यस वर्षका साइतहरू
काठमाडौँ । अन्नप्रासन संस्कार हिन्दु धर्मका १६ संस्कारमध्ये एक हो । यस संस्कारमा बच्चालाई पहिलो पटक अन्न खुवाइन्छ । अन्नप्रासन संस्कारको महत्व यो हो कि यो बच्चाको जीवनको एक महत्वपूर्ण चरण हो । यस संस्कारपछि आमाको दूधबाहेक अन्य प्रकारका खानेकुरा पनि बच्चालाई दिइन्छ ।
यस संस्कारमा बच्चालाई पहिलो पटक हलुवा (लिटो) वा खीर जस्ता अन्न खुवाइन्छ । यस पुर्व बच्चा आमाको दूधमा मात्र निर्भर रहन्छ । अन्नप्रासन संस्कार एक सांस्कृतिक अभ्यास हो जसको उद्देश्य शिशुको पोषण, स्वास्थ्य र विकासलाई बढावा दिनु हो । यस अनुष्ठानमा बच्चालाई विभिन्न किसिमका खानेकुराको स्वाद खुवाउने गरिन्छ, जसले उसको पोषण शक्ति बढाउँछ र बच्चा स्वस्थ राख्छ ।
अन्नप्रासन संस्कारको शुभ समय (मुहुर्त) छनौट
नवानन् स्याच्चरक्षिप्रमूदुभे सत्तनौ शुभम् ।
विना नन्दा–विषघटी–मधु–पौषाऽकि–भूमिजान् ।।
अर्थ– चरसंज्ञक, क्षिप्रसंज्ञक र मृदुसंज्ञक नक्षत्रमां नन्दा १ -६-११ तिथिलाई विषघटीलाई (जून विवाह प्रकरणको सैंतालिसौ श्लोकमा कहिएको छ) चैत्र र पौष महिना, शनिबार र मंगलवारलाई छोड़ेर अन्य तिथि, महिना, दिनमा नवान्न भोजन गराउनु शुभ फलदायक रहने छ ।
तीनै पूर्वा, आद्रा, भरणी र श्लेषा नक्षत्र मा, मंगलवार र शनिबार पर्वतिथि, रिक्ता तिथि, सप्तमी, द्वादशी आदिलाई छोडेर छटौ या आठौ महिनामा पुत्रको तथा पुत्रीको पाँचौं महिनामा वा विजोर महिनामा अत्रप्रासन गर्न शुभ हुन्छ । जहाँ वृष, मिथुन, मकर, कन्या आदि लग्न मा बुध बलि राखेर शुक्ल पक्षमा तथा शुभ योग मा बालक को अन्रप्रासन गर्दा राम्रो हुन्छ भनेर शास्त्रीय मान्यता छ । चलनचल्तीमा कस्को हातबाट जुर्म भनी ज्योतिषले हेर्ने चलन छ । यसका साथै सन्तानको जन्मका आधारमा राशि र ग्रहको स्थितिमा पनि विशेष ध्यान दिनु पर्दछ ।
यस बर्षका अन्नप्रासन मुहूर्त (साइतहरु)
वैशाख २०८१
१४, २१ र २८ गते
ज्येष्ठ २०८१
१७ गते
असार २०८१
१०, १२ र २९ गते
भदौ २०८१
५, १९, २१ र ३१ गते
असोज २०८१
४, १८ र २१ गते
कार्तिक २०८१
५, १९, २३, २९ गते
मंसिर २०८१
३, ५, १३ र २१ गते
पुष २०८१
१०, १७ र १८ गते
माघ २०८१
१८ र २५ गते
फागुन २०८१
१४ र २२ गते
चैत २०८१
११, १४, १८, २२ र २५ गते
अन्नप्रासन संस्कार विधि :
हिन्दु धर्ममा, अन्नप्रासन संस्कारले बच्चाको जीवनमा खानाको महत्वपूर्ण भूमिकाको बारेमा बताउँछ । यसका साथसाथै यसले बालबालिकालाई जीवनभर पोषण र खानाप्रतिको प्रेम सिकाउँछ । यी मानहरू बच्चाको लागि धेरै महत्वपूर्ण छन् किनभने बच्चाले खानाको सम्मान गर्न सिक्छ । अन्नप्रासन संस्कार विधिमा विभिन्न मन्त्रको जप गरिन्छ ।
अन्नप्रासन संस्कारको विधि यस प्रकार छ :
यो संस्कारको लागि, बच्चालाई नुहाइन्छ र सफा लुगा लगाइन्छ । बच्चालाई झोलामा बसाएर वरिपरि दियो, धूप, फूल, फलफूल, मिठाई, खीर आदि राखिन्छ । बच्चाका बाबुआमा, हजुरआमा र अन्य आफन्तहरू उनको वरिपरि बस्छन् । व्राम्हण वा पण्डितले बच्चालाई आफ्नो गोत्र, नाम, राशि र नक्षत्र बताई शुभ कामना दिन्छन् ।
त्यसपछि वाह्मणले बच्चाको लागि गणेश, लक्ष्मी, सरस्वती, अन्नपूर्ण, अग्नि र अन्य देवताहरूको पूजा गर्छन् । यसपछि व्राम्हणले बच्चालाई तिलक लगाउँछन् र कानमा वेद मन्त्र पढाउँछन् । त्यसपछि व्राम्हणले बच्चालाई खीर वा अन्य खानाको सानो टुक्रा दिन्छ । त्यसपछि बच्चाका आमाबुवा र अन्य आफन्तले पनि उनलाई खाना खुवाउँछन् ।
अन्नप्रासन संस्कारका फाइदाहरू :
बच्चालाई अन्नप्रासन संस्कार दिने अनगिन्ती फाइदाहरू छन्, जसले बच्चाको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा ठूलो प्रभाव पार्छ । बच्चाले आफ्नो मूल्य मान्यतालाई समाजमा लैजान्छ, जसले बच्चाको जीवनशैली र अभिभावकको वातावरणलाई झल्काउँछ ।
यो संस्कारले बच्चाको पाचन प्रणाली बलियो हुन्छ र उसले खाना राम्रोसँग पचाउन सक्छ । यस संस्कारबाट बच्चालाई आमाको दूध बाहेक अन्य पोषक तत्व पनि प्राप्त हुन्छ, जुन उसको शारीरिक र मानसिक विकासका लागि आवश्यक हुन्छ ।
बच्चामा खानाप्रति आदर र भक्तिको भावना विकास हुन्छ । बच्चाले खानालाई भगवानको प्रसाद मान्छन् र यसको आदर गर्छन् भन्ने मान्यता छ । यस संस्कारबाट बालबालिका र परिवार र समाजबीच सम्बन्ध स्थापित हुन्छ । आफ्नो परिवारका सदस्यहरूको माया र आशीर्वाद पाउन सक्छन् । अन्नप्राशन संस्कार बच्चाको जीवनमा एक शुभ अनुष्ठान हो, जसले उसको लागि धेरै खुशी र सफलताको मार्ग प्रशस्त गर्दछ ।
अन्नप्रासन संस्कारको महत्व :
बच्चाको जीवनमा अन्नप्रासन संस्कारको ठूलो महत्व छ, जसको मुख्यतया निम्नानुसार छन् :
पोषण शक्ति–यो संस्कारले बच्चाको पोषण शक्ति बढाउँछ र उसको स्वास्थ्यमा सुधार गर्छ ।
सामाजिक महत्व –अन्नप्रासन संस्कार एक सामाजिक कार्यक्रम हो जसले परिवार र समुदायमा खुसी बाँड्ने अवसर प्रदान गर्दछ ।
धार्मिक महत्व–यो अनुष्ठानमा धार्मिक अर्थ र मौद्रिक तत्वहरू पनि छन्, जसले बच्चालाई धार्मिक संस्कृतिसँग जोड्दछ ।
पारिवारिक बन्धनलाई मजबुत बनाउँछ– यो संस्कारले परिवारका सबै सदस्यहरूबीचको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउँछ र प्रेम बढाउँछ ।
अन्नप्रासन संस्कारमार्फत बच्चाको रुचि पत्ता लगाउने खेल – अन्नप्रासन संस्कारको क्रममा बच्चालाई विभिन्न वस्तुहरू छनोट गर्ने खेल पनि खेलाइन्छ । यसमा बच्चाको अगाडि किताब, कलम, पैसा, चाबी, फूल, खेलौना आदि राखिन्छ । त्यसपछि बच्चालाई ती वस्तुहरूमध्ये एउटा छान्न भनिन्छ । बच्चाको भविष्य उसले रोजेको वस्तु अनुसार निर्धारण हुने विश्वास गरिन्छ । उदाहरणका लागि, यदि बच्चाले किताब वा कलम छनोट गर्छ भने, उसले सिक्ने र बौद्धिक हुनेछ । यदि बच्चाले पैसा वा चाबी छान्छ भने, ऊ धनी र सफल हुनेछ । यदि बच्चाले फूल वा खेलौना रोज्छ भने, ऊ खुसी र आनन्दित हुनेछ ।
(लेखक युवा ज्योतिष जनक खड्का, ज्योतिष परामर्श केन्द्रको सञ्चालक समेत हुन् । उनी वैदिक ज्योतिषका विज्ञ मानिन्छन् ।)
